Informacje ogólne
Utworzenie konkurencyjnego rynku energii spowodowało:
  • umożliwienie uczestnikom rynku samodzielnego decydowania o doborze partnerów handlowych i o warunkach zawieranych z nimi transakcji na obrót energią elektryczną,
  • wprowadzenie konkurencji prowadzącej do wzrostu efektywności działania podmiotów sektora, przy zachowaniu bezpieczeństwa pracy systemu,
  • wyznaczenie rzeczywistej wartości energii elektrycznej, co z kolei pozwala na przykład na wiarygodniejszą wycenę przedsiębiorstw energetycznych w procesie prywatyzacji.

Podstawowym założeniem wdrożenia rynku energii elektrycznej, jest oddzielenie energii elektrycznej jako produktu od jej przesyłu i rozdziału jako usług sieciowych (przesył i rozdział, zapewnienie jakości, koordynacja dostaw i bilansowanie zapotrzebowania). Pozwala to na oddzielne wycenienie produktu i usług oraz wprowadzenie konkurencyjnych zasad obrotu energią elektryczną. W warunkach gospodarki rynkowej energia elektryczna przestaje być traktowana jako „dobro” podstawowe, którego dostarczanie jest obowiązkiem przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, a staje się zwykłym „towarem” będącym przedmiotem handlu.

Produkt i usługi na rynku energii elektrycznej

Wdrażanie rynku energii elektrycznej realizowane jest w specyficznych warunkach fizycznych wytwarzania i dostawy energii elektrycznej przy uwzględnieniu konieczności utrzymania stabilności systemu elektroenergetycznego oraz niezawodności i jakości dostaw energii elektrycznej.

Struktura i przepisy regulujące zasady działania rynku energii elektrycznej muszą więc uwzględniać specyfikę tego towaru wynikającą z fizycznych cech działania systemu elektroenergetycznego, na którą składają się :

  • konieczność zapewnienia ciągłego, dokładnego równoważenia popytu i podaży,
  • małą elastyczność cenową popytu,
  • brak możliwości bezpośredniego magazynowania produktu,
  • ograniczoną elastyczność produkcji,
  • strategiczne znaczenie niezawodnego działania systemu elektroenergetycznego,
  • łatwość monopolizacji rynku poprzez wykorzystanie specyficznych praw rządzących pracą systemu elektroenergetycznego.

Rynek energii elektrycznej jest to całokształt procesów zachodzących między odbiorcami końcowymi a producentami z udziałem operatorów systemów sieciowych i różnego rodzaju pośredników umożliwiających najkorzystniejsze zaspokajanie potrzeb elektroenergetycznych odbiorców przy rozsądnych zyskach firm uczestniczących w dostawach.

W obecnej fazie urynkowienia elektroenergetyki konkurencyjny rynek ogranicza się do części hurtowej. Odbiorcy końcowi, którzy w nim uczestniczą są traktowani tak, jak odbiorcy hurtowi. W praktyce, pojęcie rynku energii elektrycznej najczęściej oznacza konkurencyjny, hurtowy rynek energii elektrycznej, którego „plac handlowy” zapewniają i obsługują operatorzy systemów.

Model rynku energii elektrycznej w Polsce

Wybrany w Polsce model rynku energii elektrycznej należy do grupy modeli zdecentralizowanych. Takie modele rynku energii elektrycznej zostały dotychczas wdrożone, oczywiście w różnych odmianach uwzględniających lokalne uwarunkowania, między innymi, w Kalifornii (USA), w Skandynawii i częściowo w Australii. Zdecentralizowany model wdrażany jest również obecnie w Anglii i Walii, w ramach reformowania dotychczas tam istniejącego centralnego rynku ofertowego.

Na rynku zdecentralizowanym gra konkurencyjna odbywa się nie tylko między jego podmiotami, ale również między poszczególnymi jego segmentami i to w różnych perspektywach czasowych.
Rozpoczynanie gry konkurencyjnej na rynku kontraktowym wiele miesięcy (a nawet lat) przed dobą handlową, stały przepływ informacji o stanie technicznego i handlowo-technicznego (stan kontraktacji) zbilansowania systemu, interakcyjne oddziaływanie rynków i podmiotów pozwala na ciągłą optymalizację pozycji rynkowej poszczególnych podmiotów. Racjonalizacja ryzyka handlowego podmiotów sprzyja ich aktywnemu uczestnictwu w konkurencji. W rezultacie taki model najbardziej sprzyja rynkowej optymalizacji sposobu pokrycia zapotrzebowania odbiorców w energię elektryczną. Należy w tym miejscu dodać, że praktyczna możliwość wdrożenia rynku zdecentralizowanego pojawiła się stosunkowo niedawno dzięki znacznemu postępowi w rozwoju środków technicznych, a szczególnie w zakresie teleinformatyki.

W modelu zdecentralizowanym odbiorcy pozataryfowi (czyli ci, którzy uzyskali prawo do usług przesyłowych i chcą korzystać z rynku konkurencyjnego) i wytwórcy wspomagani przez operatorów handlowych (giełdy, przedsiębiorstw obrotu, itp.) i doradców zawierają umowy sprzedaży energii elektrycznej bezpośrednio między sobą lub za pośrednictwem giełd lub przedsiębiorstw obrotu. Odbiorcy i działający w ich imieniu operatorzy handlowi starają się pokryć portfelem umów swoje przewidywane zapotrzebowanie na energię w każdej godzinie doby, najczęściej przy jak najniższych kosztach zakupu. Natomiast, wytwórcy i reprezentujący ich operatorzy handlowi dążą do jak najlepszego wyniku finansowego związanego z dostawami energii elektrycznej, rezerw mocy i usług systemowych.

Dla racjonalizacji ryzyka część umów może być zawierana na wiele lat wcześniej przed dniem dostawy energii. Przed zgłoszeniem do realizacji na daną dobę każda umowa musi być rozpisana na wielkość produkcji jednostek wytwórczych i wielkość poboru energii w określonym miejscu dostarczania w każdym podstawowym okresie handlowym (godzinie).

Fizyczną realizację zawartych umów sprzedaży energii elektrycznej prowadzą operatorzy systemowi na podstawie zgłoszeń umów sprzedaży energii (USE) określających w każdym podstawowym okresie handlowym (godzinie) wielkość produkcji jednostek wytwórczych i wielkość poboru energii w określonym miejscu dostarczania.
Bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej wymaga prowadzenia systemu kroczących planów koordynacyjnych, zapewniających właściwy rozkład postojów remontowo-modernizacyjnych jednostek wytwórczych oraz dostarczania informacji o stanie i wymaganiach KSE uczestnikom rynku. Szczególnie istotne dla podmiotów zgłaszających umowy sprzedaży energii elektrycznej są informacje, które decydują o zakresie korekt tych planów dokonywanych przez operatorów systemów sieciowych.

Z punktu widzenia przedmiotu obrotu rynek energii elektrycznej składa się z trzech elementów, funkcjonujących jako uzupełniające się rynki:

  • rynek energii elektrycznej czynnej – przedmiotem obrotu na tym rynku jest energia elektryczna czynna w określonej ilości, cenie i czasie oraz w miejscu dostarczania,
  • rynek techniczny – przedmiotem obrotu na tym rynku są regulacyjne usługi systemowe, niezbędne dla umożliwienia przesyłu zakontraktowanej energii, a także energia elektryczna produkowana w określonych jednostkach wytwórczych, w których generacja jest wymuszona technicznymi ograniczeniami działania systemu elektroenergetycznego, co związane jest z koniecznością zapewnienia odpowiedniej jego niezawodności i dotrzymania parametrów jakościowych energii elektrycznej w poszczególnych węzłach sieci
  • rynek finansowy – przedmiotem obrotu na tym rynku są kontrakty finansowe dotyczące dostaw energii, których cena i wielkości dostaw jest jednoznacznie określona, ale nie są bezpośrednio związane z fizyczną dostawą energii, rynek ten obejmuje również instrumenty pochodne: pozwala on uczestnikom rynku na zabezpieczenie się przed ryzykiem związanym z handlem energią elektryczną jako towarem.